માતૃત્વ એ કોઈપણ મહિલાના જીવનનો સૌથી ઉત્સાહિત અનુભવ છે. તેમ છતાં વિશ્વભરની નવી માતાઓ હમેશા સાચી સલાહ અને જાણકારીનું સ્વાગત કરે છે. તે તેમના વડીલો અને મિત્રો પાસેથી મળનાર ઘણી બધી જાણકારીઓ વચ્ચે ફસાઈ જાય છે. જો તમે એક નવી માતા બન્યા છો તો તમારા મનમાં પણ સ્તનપાનના સંબંધમાં થોડા પ્રશ્નો હશે. અહિયાં થોડા સામાન્ય પ્રશ્નોના જવાબ આપવામાં આવી રહ્યા છે. જે તમારી પાસે હોય શકે છે.
કઈ રીતે જાણશો કે બાળક પૂરતું સ્તનપાન કરે છે કે નહી ?
સ્તનપાન કરાવનાર માતાઓની વચ્ચે આ સૌથી સામાન્ય પ્રશ્નોમાથી એક છે. બાળકને પૂરતું દૂધ મળી રહ્યું છે કે નહીં તે જાણવા માટે નીચેના મુદ્દાઓ ધ્યાનમાં લઈ શકાય છે.
કેટલીવાર પીવડાવશો : નવજાત બાળક એટલે કે ગર્ભાવસ્થાના ૩૭ અઠવાડીયા પૂરા થયા બાદ જન્મેલ બાળક માટે સ્તનપાન કરાવવું સારું રહેશે. આ રીતે બાળકના જીવનના પ્રથમ અઠવાડીયામાં દિવસમાં ૮/૧૨ વખત દૂધ પીવડાવવાની જરૂર હોય છે અને જીવનના ચોથા અઠવાડિયા સુધીમાં આ થોડું ઓછું થઈ શકે છે. પરંતુ સમય પહેલા જ જન્મ થયેલ બાળક માટે બાળરોગ નિષ્ણાંત સમય જોઈને દૂધ પીવડાવવાની સલાહ આપી શકે છે. કારણકે આ નવજાત બાળકોને સ્તનપાન દરમિયાન વધારે ધ્યાન અને સંભાળ રાખવાની જરૂર હોય છે.
પૂરતો પેશાબ કરવો : જો નવજાત શિશુ દિવસમાં ૬/૮ વખત પૂરતો પેશાબ કરે છે તો તેમને લગભગ નિશ્ચિતરૂપથી પૂરતું દૂધ મળી રહ્યું છે.
મળ : જો નવજાત શિશુ પૂરતું દૂધ પી રહ્યું છે તો બાળકને દરરોજ ત્રણ કે તેથી વધારે વખત આછો પીળો કે લીલા રંગનો ગંદો મળ હશે.
વજનનું નિરીક્ષણ : ઉપરોક્ત બધી જ પદ્ધતિઓ પૂરતો ખોરાકના સંકેત છે. પરંતુ નવજાત બાળકના વજનની નિશ્ચિત રૂપથી તપાસ પણ કરાવવી જોઈએ. જન્મ થયા બાદ પહેલા ૭ દિવસમાં બાળક તેમના જન્મના વજનનો ૭% સુધીનો વજન ગુમાવી દે છે. પરંતુ ત્યારપછીના બે અઠવાડીયાની અંદર તે વજનને ફરીથી મેળવી લેવો જોઈએ. જો પ્રથમ અઠવાડીયા પછી પણ બાળકનું વજન ઘટવાનું ચાલુ રહે છે અથવા તો જન્મ સમયના વજનનો ૧૦% થી વધારે વજન ગુમાવી દે છે તો સ્તનપાન પૂરતું મળી રહ્યું નથી.
બાળકને નક્કર ખોરાક આપવાનો સાચો સમય ક્યો ?
બાળકને પહેલા ૬ મહિના સુધી સ્તનપાન કરાવવું જોઈએ. જો કે ૪ થી ૬ મહિનાની ઉમરમાં બાળક થોડો નક્કર ખોરાક લેવા માટે તૈયાર થઈ જાય છે. પરંતુ ફરીથી તે સલાહ આપવામાં આવે છે કે ખોરાક પ્રથમ ૬ મહિના બાદ જ આપવામાં આવે. આ ઉમરમાં બાળક ખોરાક ગળી જવાનું શીખી જાય છે અને મોઢાની સામેથી લઈને પાછળ સુધી નક્કર ખોરાક પહોચાડવા માટે સંકલનને સુધારે છે.
દૂધનો પૂરતો જથ્થો કઈ રીતે નક્કી કરશો ?
દૂધનો પૂરતો જથ્થો નક્કી કરવા માટે તમારે પહેલા એ સમજવું પડશે કે તમારા શરીરમાં દૂધનું ઉત્પાદન તેની સાથે જોડાયેલ છે કે તેનું કેટલું સેવન કરવામાં આવે છે. તમે થોડું દુખ કાઢવા માટે સ્તન પંપનો ઉપયોગ કરી શકો છો અને તમે તે ખાતરી કરી શકો છો કે તેનું ઉત્પાદન યોગ્ય માત્રામાં થયેલ છે. તેના સિવાય દર ૨/૩ કલાક પછી બાળકને સ્તનપાન કરાવો અને ત્વચા થી ત્વચાના સંપર્કનું સારું સ્તર બનાવી રાખો.
શું સ્તનપાન પીડાદાયક હોય શકે છે ?
જો બાળકને તમારા સ્તન પર બરાબર લગાવવામાં આવે તો બાળકના મોમા ઘસાયેલ એઓરલા અને નિપ્પલને કારણે તમને ૩૦ થી ૬૦ સેકન્ડ સુધી પીડાનો અનુભવ થઈ શકે છે. ત્યારબાદ પીડા ઓછી થવી જોઈએ. જો તમને પીડા ચાલુ રહે છે તો તમે સ્તનપાન રોકી શકો છો અને થોડા સમય પછી તમારા બાળકને સ્તન પર ફરીથી લગાવવાનો પ્રયાસ કરી શકો છો. છતાં પણ જો પીડા ચાલુ રહે છે તો તમે ડોક્ટરની સલાહ લઈ શકો છો.
શું સ્તનપાન દરમિયાન એવું છે જે તમે નથી ખાઈ શકતા ?
સ્તનપાન કરાવનાર માતા નિશ્ચિત રૂપથી જે કઈપણ પસંદ કરે છે તે ત્યાં સુધી ખાઈ શકે છે જ્યાં સુધી તે બાળકને નુકશાન ના કરે. સ્તનપાન કરાવનાર માતાને શું ખાવું જોઈએ અને શું ના ખાવું જોઈએ તેની કોઈ મુખ્ય મર્યાદા નથી. પરંતુ અમુક ખાવાના પદાર્થો એવા પણ છે કે જેનું સેવન કરવા માટે સીમિત હોવું જોઈએ. સ્તનપાન કરાવનાર માતાએ ખૂબ જ ઓછું કેફિન પદાર્થો, કુત્રિમ મીઠાશ, દારૂ, એવી માછલી જેમાં પારો હોય, ખૂબ જ મસાલેદાર ખોરાક વગેરેનું સેવન કરવાથી બચવું જોઈએ.
શું હું સ્તનપાન દરમ્યાન દારૂનું સેવન કરી શકું છું ?
હા, તમે બાળકને સ્તનપાન કરાવતા સમયે દારૂનું સેવન કરી શકો છો. પરંતુ શરાબનું સેવન ના કરવો માતાઓ માટે સૌથી સુરક્ષિત વિકલ્પ માનવામાં આવે છે. માતાઓ દરરોજ એક નાનો ગ્લાસ વાઇન અથવા એક ગ્લાસ બિયર નું સેવન કરી શકે છે. કારણ કે જાણકારી અનુસાર તેનાથી બાળક પર કોઈ હાનિકારક પ્રભાવ પડતો નથી સાથે જ માતાઓને તે સલાહ આપવામાં આવે છે કે તે બાળકોની સંભાળ લેવા માટે એક ડ્રીંક પછી ઓછામાં ઓછું બે કલાક (ત્રણથી ચાર કલાક સારુ) રાહ જુએ. એક અભ્યાસ મુજબ વધારે દારૂનું સેવન સ્તન દૂધને પ્રભાવિત કરી શકે છે અને બાળકના સ્વાસ્થ્ય પર નકારાત્મક પ્રભાવ પણ પાડી શકે છે. આ એક બાળકના સુવાની રીત અને તેમના સારા વિકાસ અને વૃદ્ધિમાં સમસ્યા ઉભી કરી શકે છે. ખૂબ જ વધારે દારૂ પીવાથી માતાના નિર્ણય અને સુરક્ષિત રૂપથી પોતાના બાળકની સંભાળ રાખવાની ક્ષમતા પણ ઓછી થઇ શકે છે.
શું સ્તનપાન કરાવનાર માતાને વધારે દૂધનું ઉત્પાદન કરવા માટે વધારે ભોજન કરવું પડે છે?
એવું કહેવામાં આવે છે તમે તે જ છો જે તમે ખાઓ છો અને તે જ પ્રકારે તમારું બાળક છે. તમે જે પણ ખાવ છો બીપી તે તમારા બાળકના સ્વાસ્થ્ય પર અસર કરે છે. જો સ્તનપાન કરનાર માતા યોગ્ય માત્રામાં ખોરાક નથી લેતી અને પોષણ નથી મળતું તો બાળકના સ્વાસ્થ્ય પર અસર પડી શકે છે. તેથી સલાહ આપવામાં આવે છે કે સ્તનપાન કરાવનારી માતા એ પૌષ્ટિક ભોજન લેવું જોઇએ અને પોતાના ગર્ભાવસ્થા ના સમયે ખોરાકમાં દરરોજ ૫૦૦ કેલરી વધારે લેવી જોઈએ. નહિતર દૂધના ઉત્પાદન પર પ્રભાવ પડશે. આ સિવાય તમને તે સુનિશ્ચિત કરવું જોઈએ કે તમે દરરોજ ૨૦ ગ્રામ વધારે પ્રોટીન વાળી ચીજો ખાવી જોઈએ.
આ આ પ્રકારે ઓછી ચરબીવાળું દૂધ, બદામ, દાળનો સમાવેશ કરવાથી મદદ મળશે. વજન ઓછું કરવાની ઈચ્છા રાખનાર માતા ઓ માટે પણ એક મધ્યમ આધાર છે. તેમને દૈનિક કેલરી ૧૮૦૦-૨૦૦૦ ની મર્યાદામાં રાખવી પડશે. પરંતુ વજન ઘટાડવાની કોઈપણ યોજનામાં પહેલા ત્રણ મહિનામાં ધ્યાન આપવું પડશે. જેથી બાળકોને ખવડાવવાની લય અને આવશ્યકતાઓ ક્રમમાં હોય.
બાળકોની કેટલી વાર દૂધ પીવડાવવું જોઈએ?
સામાન્ય રીતે તે સલાહ આપવામાં આવે છે કે જ્યારે પણ બાળક ભૂખ્યું હોય તો તેમને દૂધ પીવડાવવું જોઈએ. તેને ડિમાન્ડ ફીડિંગ અથવા ફીડિંગ ઓન ડિમાન્ડ કહેવામાં આવે છે. પરંતુ જેમ જેમ તે મોટા થાય છે અને તેમના પેટમાં વધારે દૂધ જઈ શકે છે. તેમને દર ત્રણથી ચાર કલાક પછી ખવડાવવું જોઈએ.
શું સ્તનપાનની સાથે સાથે બાળકને ફોર્મ્યુલા સપ્લિમેન્ટ આપવું જોઈએ?
હા, છ મહિનાની ઉંમર પછી સ્તનપાન કરાવવાની સાથે સાથે બાળકને ફોર્મ્યુલા ની સપ્લિમેન્ટ આપવી જોઈએ. જોકે ફોર્મ્યુલા આધારિત ક્યું ભોજન આપવું જોઈએ તે નક્કી કરતા પહેલા બાળક રોગ ના નિષ્ણાંત પાસે સલાહ લેવી જોઈએ.
શું માતા બીમાર થવા પર અથવા દવા લેવા દરમિયાન બાળકને સ્તનપાન કરાવી શકે છે?
હા, માતા બીમાર થવા પર અથવા ઘણી એવી સામાન્ય સ્વાસ્થ્ય સ્થિતિઓમાં દવા લેવા દરમિયાન બાળકને સ્તનપાન કરાવી શકે છે. જ્યાં માતાની સ્તનપાન કરાવવાની જરૂરતને લઈને ડોક્ટર આપવામાં આવેલી દવા ઉપર ધ્યાન આપે છે. જો કે અમુક દવાઓ છે કે જો માતાના સ્તનના દૂધ માંથી તે પસાર થાય છે તો બાળકને નુકસાન પહોંચી શકે છે. આ બાબતમાં ડોક્ટરની સલાહ જરૂર લેવી જોઈએ.